Омбудсман сўзи - бугун ривожланган ва ривожланаётган давлатларда «инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи» сифатида тушунилади. Бу сўз швед тилидан олинган бўлиб “вакил” деган маънони англатади. У энг аввал швед қироли ҳузурида фаолият юритган. Кейинчалик парламент шакллангандан сўнг 1809 йилдан Парламент ҳузурига кўчган.

Агар тарихни яхшилаб ўрганадиган бўлсак, швед қироли ушбу тажрибани ислом давлатларда фаолият юритган муҳтасиблар ишидан ўрганганига гувоҳ бўласиз. Муҳтасиблар ислом дини ва шариат аҳкомлари асосида фаолият юритиб, назорат функциясини бажаришган.

XVII асрларда швед қироллигига ҳужум уюштирилганда қирол ҳозирги Туркия ҳудудларига қочиб ўтишга мажбур бўлади. Қочқинда турк султони ҳимоясида мамлакатдаги фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи, ўрнатилган тартибларни назорат қилувчи инсонларни кузатади. Кейинчалик ўз ватанига қайтиб, мана шу тизимни ўз давлатида “Омбудсман” номи билан жорий этади ва бу Европада ҳам оммалашади.

Масалан, испан элчиси Клавихонинг Амир Темур ҳузурига ташрифи тўғрисидаги кундалигида ёзилишича, Темур топшириқ берганда ўз вақтида бажармаган раҳбарлар ва уларнинг бу камчилиги ҳақида ахборот берувчи шахслар бўлган. Шунингдек, фуқаро мурожаатлари билан ишламаган айнан ана шундай раҳбарларнинг шахсан Амир Темур томонидан кўпчилик ичида жазолангани Клавихо томонидан кичик эпизод сифатида қайд этилган. Мана шу мисолда ҳам кўришимиз мумкинки, Амир Темур инсон ҳуқуқлари бузилишига йўл қўйганларга нисбатан қатъий бўлган.

Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари буйича вакили (Омбудсман) институти 1995 йилда ташкил этилган. Ушбу институт МДҲ ҳудудида биринчилардан бўлиб Ўзбекистонда таъсис этилган.

Ўзбeкистoн Рeспубликаси Oлий Мажлисининг 1997 йил 24 апрeлда бўлиб ўтган саккизинчи сeссияс ида «Oлий Мажлисининг Инсoн ҳуқуқлари бўйича вакили (Oмбудсман) тўғрисида”ги Қoнун қабул қилинди. Шу кунга қадар ушбу ҳужжат Омбудсман вазифалари ва ваколатларини кенгайтириш зарурияти нуқтаи назаридан такомиллаштирилиб, 2017 йилда янги таҳрирда қабул қилинди.

Унга кўра, Вакил ўз ваколатларини мустақил ҳамда давлат органлари ва мансабдор шахсларга тобе бўлмаган тарзда амалга оширади ва у Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳисобдор.

Вакил Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати томонидан беш йил муддатга сайланади.

Инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш Вакил фаолиятининг муҳим йўналиши ҳисобланади. Ушбу фаолият БМТ ва ЕХҲТ халқаро шартномалар ижроси юзасидан Ўзбекистон Республикаси маърузаларини тайёрлашда иштирок этиш, халқаро ва минтақавий ташкилотларда аъзолик доирасида, хорижий Омбудсманлар билан кўп томонлама алоқаларни ривожлантириш, халқаро форумлар, чет ел делегацияларини қабул қилишда иштирок етиш, шунингдек, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари бўйича халқаро ташкилотлар ва хорижий ҳамкасблар мурожаатларини кўриб чиқиш орқали амалга оширилган.

Вакил Халқаро омбудсман институти, Европа омбудсман институти ва Осиё омбудсманлар ассоциацияси аъзоси бўлиб ҳисобланади.

Вакил томонидан хорижий омбудсманлари билан хамкорлик тўғрисида 10 дан ортиқ Битимлар имзоланган бўлиб, Швеция, Испания, Португалия, Полша, Жанубий Корея, Словакия, Болгария, Латвия, Россия, Япония, Таиланд, Франция ва Озарбайжон шулар жумласидандир.