Бу боланинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини амалга оширишда жуда ҳам муҳим сиёсий қарордир. Президент боланинг асосий ҳуқуқлари билан боғлиқ бир қатор масалаларни айтиб ўтди. Булар ривожланиш, умрбод таълим, ижтимоий ҳимоя, болаларни ҳимоя қилиш ва болаларнинг жамиятда тўлиқ иштирок этиш масалаларидир. Aлбатта, ижтимоий соҳадаги ислоҳотларнинг самарадорлиги, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш кўп жиҳатдан ижтимоий таъминот тизимини ислоҳ қилиш, ижтимоий хизматларни кўрсатиш ва улардан фойдаланиш, ижтимоий ишларни такомиллаштириш ва ижтимоий ишчиларни тайёрлашга боғлиқ.

Ўзбекистонда болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан, менсимаслик, шафқатсизлик, қўполлик, инсоний қадр-қимматни камситувчи муомала, болаларни ҳақоратлаш ёки эксплуатация қилишдан ҳимоя қилиш, миллий меъёрий-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, аҳоли ўртасида ҳуқуқий саводхонлигини ошириш орқали муҳим ислоҳотлар бошланди. Мажбурий болалар меҳнатидан фойдаланиш тугади. Ота-она қарамоғисиз қолган болаларни, шунингдек, ногирон болаларни интернатларга жойлаштиришни камайтириш ва олдини олиш мақсадида болаларни деинституционализация қилиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Маҳаллий ва миллий даражадаги сиёсатни ишлаб чиқишда болалар ва ёшларни ўз манфаатларига таъсир қиладиган қарорларни қабул қилишда уларнинг фикрини инобатга олган ҳолда жалб қилиш амалиёти ва механизмларини кучайтириш зарур, бу болалар ва ёшларнинг жамиятдаги иштироки учун ҳуқуқий базани кенгайтиради. Бу, ўз навбатида, тинглаш ва жамоатчилик фикрини шакллантиришда иштирок этиш имкониятини беради.

Мамлакатимиз Президентининг Мурожаатномасида келтирилган масалалар Ўзбекистонда болалар ҳуқуқларини амалга ошириш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларни тўлдиради, уни янада такомиллаштириш мақсадида миллий қонунчиликда боланинг ҳуқуқларини таъминлаш соҳасида халқаро стандартлар қоидаларини амалга ошириш бўйича таклифларни ишлаб чиқади ва бошланган ислоҳотларни боланинг манфаатлари йўлида самарали амалга оширади.

Бола ҳуқуқларини таъминлашга оид Ўзбекистон Республикасининг сиёсатини амалга ошириш БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси ва инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тўғрисидаги бошқа халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг қоидаларига асосланади, улар 100 дан ортиқ қонунларда ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда амалга оширилади, улар орасида Республика Конституцияси устувор ўрин тутади. Ўзбекистон, "Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида"ги ва "Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида"ги қонунлар ва бошқалар болалар ҳуқуқларига риоя этилиши ва ҳимоя қилинишини таъминлашнинг мустаҳкам ҳуқуқий базасини ва ташкилий-ҳуқуқий механизмларини яратган.

Болалар омбудсмани институтининг ташкил этилиши жамият учун болалар муаммоларига эътиборнинг кўрсаткичидир ва уларнинг ўз ҳуқуқларига эга бўлган шахс сифатида ижтимоий аҳамиятини тасдиқлайди ва айнан шу муносабат билан уларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилиш жараёни бошланади. Мамлакатда болалар ва ёшлар томонидан тақдим этиладиган бола ҳуқуқларини таъминлаш бўйича миллий мониторинг тизими яратилган.

Ҳозирги кунда дунёнинг кўплаб мамлакатларида болалар бўйича Омбудсман институти фаолият кўрсатмоқда. Жумладан Европада (Aвстрия, Белгия, Германия, Дания, Исландия, Испания, Люксембург, Россия, Норвегия, Финляндия, Швеция) ва Лотин Aмерикасида (Гватемала, Колумбия, Коста-Рика, Перу), шунингдек Канада, Исроил ва Янги Зеландияда. Болалар учун омбудсман институти ва унинг яратилиши мамлакатимизнинг БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси бўйича ўз мажбуриятларини бажаришини назорат қилишнинг ажралмас қисмидир.

Кўпгина хорижий мамлакатларда Болалар омбудсмани фаолияти махсус қонунлар билан тартибга солинади (Полша - 2000 йил 6 январдаги "Бола ҳуқуқлари бўйича омбудсман тўғрисида"ги қонун; Ирландия - "Болалар бўйича омбудсман тўғрисида" (2002); Франция - "Бола ҳимоячиси тўғрисида" 2000 йил 6 март; Швеция - 1993 йил 1 июлдаги "Болалар омбудсмани тўғрисида"ги қонун; Литва - 2000 йил 25 майдаги "Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш назорати тўғрисида"ги қонун).

БМТнинг Бола ҳуқуқлари қўмитаси ва бошқа инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги шартномавий органлари томонидан олиб борилган болалар ҳуқуқларининг халқаро мониторинги Ўзбекистонда болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг самарали ташкилий-ҳуқуқий механизмлари мавжуд эмаслиги билан боғлиқ қатор муаммолар мавжудлигини кўрсатади.

Хусусан, БМТнинг Бола ҳуқуқлари бўйича қўмитаси Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни амалга ошириш тўғрисидаги Ўзбекистоннинг учинчи-тўртинчи миллий маърузаларини кўриб чиқиш натижалари бўйича якуний кузатувларида барча тадбирларни мувофиқлаштириш учун ягона давлат органини яратиш зарурлигини таъкидлади, мамлакатда Конвенцияни амалга ошириш билан боғлиқ, болалар ҳуқуқлари амалга оширилишини мониторинг қилиш ва баҳолаш тизимини такомиллаштириш, шу мақсадда Бола ҳуқуқлари бўйича комиссар институтини ташкил этиш, шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ҳаётнинг барча турларини ўз ичига олган Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни тўлиқ амалга оширишга қаратилган қонунчиликни янада такомиллаштириш зарурлигини тавсия этади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 22 апрелдаги “Бола ҳуқуқлари кафолатларини янада кучайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4296-сон қарорига асосан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) ўринбосари — Бола ҳуқуқлари бўйича вакил лавозими жорий этилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 майдаги ПҚ-4736-сонли "Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишни такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" ги фармони билан Бола ҳуқуқлари бўйича Вакилнинг асосий вазифалари ва фаолият йўналишлари аниқланди.

Бола ҳуқуқлари бўйича Омбудсман ўз ваколатларини мустақил равишда ва давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахсларидан мустақил равишда амалга оширади, дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланади ва уни Олий Мажлис палаталарнинг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортиш, ҳибсга олиш, қамоққа олиш ёки суд томонидан тайинланадиган маъмурий жазога тортиш мумкин эмас.

Хорижий тажрибалар шуни кўрсатадики, Бола ҳуқуқлари бўйича ихтисослашган омбудсманлар фаолияти бола манфаатлари йўлида давлат бошқарувини такомиллаштириш, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциянинг қоидаларини қонун ҳужжатларига ва ҳуқуқни қўллаш амалиётига жорий этиш, боланинг шахсига ҳурматни кучайтириш, жамоатчилик онги даражасини ошириш, давлат тузилмалари томонидан, ота-оналар ва уларни ўрнини босувчи шахслар томонидан боланинг шаъни ва қадр-қиммати, ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний ҳамда энг устун манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат қилади.

"Болалар омбудсмани тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг мақсади Бола ҳуқуқлари бўйича Омбудсман институтини ташкил этиш ва унинг фаолияти билан боғлиқ жамоатчилик билан алоқаларни тартибга солиш, БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси ва Ўзбекистон Республикасида болалар ва ёшлар ҳуқуқлари тўғрисидаги бошқа халқаро ҳужжатларнинг қоидаларини амалга оширишга кўмаклашишдан иборат.

Саттор Рахматов

Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари

бўйича вакили (омбудсман)

котибиятининг Бола ҳуқуқларини

таъминлаш сектори мудири