Bu bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini taʼminlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirishda juda ham muhim siyosiy qarordir. Prezident bolaning asosiy huquqlari bilan bog‘liq bir qator masalalarni aytib o‘tdi. Bular rivojlanish, umrbod taʼlim, ijtimoiy himoya, bolalarni himoya qilish va bolalarning jamiyatda to‘liq ishtirok etish masalalaridir. Albatta, ijtimoiy sohadagi islohotlarning samaradorligi, aholini ijtimoiy himoya qilish ko‘p jihatdan ijtimoiy taʼminot tizimini isloh qilish, ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish va ulardan foydalanish, ijtimoiy ishlarni takomillashtirish va ijtimoiy ishchilarni tayyorlashga bog‘liq.
O‘zbekistonda bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan, mensimaslik, shafqatsizlik, qo‘pollik, insoniy qadr-qimmatni kamsituvchi muomala, bolalarni haqoratlash yoki ekspluatatsiya qilishdan himoya qilish, milliy meʼyoriy-huquqiy bazani takomillashtirish, aholi o‘rtasida huquqiy savodxonligini oshirish orqali muhim islohotlar boshlandi. Majburiy bolalar mehnatidan foydalanish tugadi. Ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni, shuningdek, nogiron bolalarni internatlarga joylashtirishni kamaytirish va oldini olish maqsadida bolalarni deinstitutsionalizatsiya qilish masalalariga alohida eʼtibor qaratilmoqda.
Mahalliy va milliy darajadagi siyosatni ishlab chiqishda bolalar va yoshlarni o‘z manfaatlariga taʼsir qiladigan qarorlarni qabul qilishda ularning fikrini inobatga olgan holda jalb qilish amaliyoti va mexanizmlarini kuchaytirish zarur, bu bolalar va yoshlarning jamiyatdagi ishtiroki uchun huquqiy bazani kengaytiradi. Bu, o‘z navbatida, tinglash va jamoatchilik fikrini shakllantirishda ishtirok etish imkoniyatini beradi.
Mamlakatimiz Prezidentining Murojaatnomasida keltirilgan masalalar O‘zbekistonda bolalar huquqlarini amalga oshirish sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarni to‘ldiradi, uni yana-da takomillashtirish maqsadida milliy qonunchilikda bolaning huquqlarini taʼminlash sohasida xalqaro standartlar qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqadi va boshlangan islohotlarni bolaning manfaatlari yo‘lida samarali amalga oshiradi.
Bola huquqlarini taʼminlashga oid O‘zbekiston Respublikasining siyosatini amalga oshirish BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va inson huquqlari va erkinliklari to‘g‘risidagi boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarning qoidalariga asoslanadi, ular 100 dan ortiq qonunlarda va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda amalga oshiriladi, ular orasida Respublika Konstitutsiyasi ustuvor o‘rin tutadi. O‘zbekiston, "Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida"gi va "Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida"gi qonunlar va boshqalar bolalar huquqlariga rioya etilishi va himoya qilinishini taʼminlashning mustahkam huquqiy bazasini va tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini yaratgan.
Bolalar ombudsmani institutining tashkil etilishi jamiyat uchun bolalar muammolariga eʼtiborning ko‘rsatkichidir va ularning o‘z huquqlariga ega bo‘lgan shaxs sifatida ijtimoiy ahamiyatini tasdiqlaydi va aynan shu munosabat bilan ularning huquqlarini hurmat qilish jarayoni boshlanadi. Mamlakatda bolalar va yoshlar tomonidan taqdim etiladigan bola huquqlarini taʼminlash bo‘yicha milliy monitoring tizimi yaratilgan.
Hozirgi kunda dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bolalar bo‘yicha Ombudsman instituti faoliyat ko‘rsatmoqda. Jumladan Yevropada (Avstriya, Belgiya, Germaniya, Daniya, Islandiya, Ispaniya, Lyuksemburg, Rossiya, Norvegiya, Finlyandiya, Shvetsiya) va Lotin Amerikasida (Gvatemala, Kolumbiya, Kosta-Rika, Peru), shuningdek Kanada, Isroil va Yangi Zelandiyada. Bolalar uchun ombudsman instituti va uning yaratilishi mamlakatimizning BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishini nazorat qilishning ajralmas qismidir.
Ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda Bolalar ombudsmani faoliyati maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi (Polsha - 2000 yil 6 yanvardagi "Bola huquqlari bo‘yicha ombudsman to‘g‘risida"gi qonun; Irlandiya - "Bolalar bo‘yicha ombudsman to‘g‘risida" (2002); Fransiya - "Bola himoyachisi to‘g‘risida" 2000 yil 6 mart; Shvetsiya - 1993 yil 1 iyuldagi "Bolalar ombudsmani to‘g‘risida"gi qonun; Litva - 2000 yil 25 maydagi "Bola huquqlarini himoya qilish nazorati to‘g‘risida"gi qonun).
BMTning Bola huquqlari qo‘mitasi va boshqa inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi shartnomaviy organlari tomonidan olib borilgan bolalar huquqlarining xalqaro monitoringi O‘zbekistonda bolalar huquqlarini himoya qilishning samarali tashkiliy-huquqiy mexanizmlari mavjud emasligi bilan bog‘liq qator muammolar mavjudligini ko‘rsatadi.
Xususan, BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasi Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani amalga oshirish to‘g‘risidagi O‘zbekistonning uchinchi-to‘rtinchi milliy maʼruzalarini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha yakuniy kuzatuvlarida barcha tadbirlarni muvofiqlashtirish uchun yagona davlat organini yaratish zarurligini taʼkidladi, mamlakatda Konvensiyani amalga oshirish bilan bog‘liq, bolalar huquqlari amalga oshirilishini monitoring qilish va baholash tizimini takomillashtirish, shu maqsadda Bola huquqlari bo‘yicha komissar institutini tashkil etish, shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hayotning barcha turlarini o‘z ichiga olgan Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani to‘liq amalga oshirishga qaratilgan qonunchilikni yana-da takomillashtirish zarurligini tavsiya etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 22 apreldagi “Bola huquqlari kafolatlarini yana-da kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4296-son qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) o‘rinbosari — Bola huquqlari bo‘yicha vakil lavozimi joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 maydagi PQ-4736-sonli "Bola huquqlarini himoya qilishni takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi farmoni bilan Bola huquqlari bo‘yicha Vakilning asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari aniqlandi.
Bola huquqlari bo‘yicha Ombudsman o‘z vakolatlarini mustaqil ravishda va davlat organlari va ularning mansabdor shaxslaridan mustaqil ravishda amalga oshiradi, daxlsizlik huquqidan foydalanadi va uni Oliy Majlis palatalarning roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortish, hibsga olish, qamoqqa olish yoki sud tomonidan tayinlanadigan maʼmuriy jazoga tortish mumkin emas.
Xorijiy tajribalar shuni ko‘rsatadiki, Bola huquqlari bo‘yicha ixtisoslashgan ombudsmanlar faoliyati bola manfaatlari yo‘lida davlat boshqaruvini takomillashtirish, Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning qoidalarini qonun hujjatlariga va huquqni qo‘llash amaliyotiga joriy etish, bolaning shaxsiga hurmatni kuchaytirish, jamoatchilik ongi darajasini oshirish, davlat tuzilmalari tomonidan, ota-onalar va ularni o‘rnini bosuvchi shaxslar tomonidan bolaning shaʼni va qadr-qimmati, huquqlari, erkinliklari va qonuniy hamda eng ustun manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
"Bolalar ombudsmani to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining maqsadi Bola huquqlari bo‘yicha Ombudsman institutini tashkil etish va uning faoliyati bilan bog‘liq jamoatchilik bilan aloqalarni tartibga solish, BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va O‘zbekiston Respublikasida bolalar va yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi boshqa xalqaro hujjatlarning qoidalarini amalga oshirishga ko‘maklashishdan iborat.
Sattor Raxmatov
Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha
vakili (ombudsman) kotibiyatining Bola
huquqlarini taʼminlash sektori mudiri
