Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масаласи Бирлашган Миллатлар Ташкилоти фаолиятида устувор йўналиш ҳисобланади. БМТнинг болани асосий ҳуқуқ ва эркинликларини белгиловчи ҳужжат бу БМТ Бош Aссамблеяси томонидан 1989 йилнинг 20 ноябрида қабул қилинган ва 1990 йил 2 сентябрда кучга кирган Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциядир.

Ўзбекистон Республикаси 1991 йилда мустақиллик эълон қилганидан сўнг, ратификация қилинган биринчи халқаро ҳужжат бу - Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциядир. Мазкур ҳужжат 1992 йил 9 декабрь куни Олий Кенгашининг тегишли қарори билан ратификация қилинган.

Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция бола ҳуқуқларининг кенг доирасини кўриб чиқувчи биринчи ва асосий мажбурий халқаро ҳуқуқий ҳужжатдир. Ҳужжат 54 та моддадан иборат бўлиб, 18 ёшга тўлмаган шахсларнинг очлик ва муҳтожлик, шафқатсизлик, эксплуатация ва бошқа ҳолатлардан холи бўлган шароитларда ўз имкониятларини тўлиқ ривожлантиришга қаратилган индивидуал ҳуқуқларини батафсил баён этади.

Бола ҳуқуқлари бўйича ҳужжатларни ишлаб чиқиш тарихи

1948 йилги БМТнинг Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида болалар алоҳида ғамхўрлик ва ёрдам объекти бўлиши кераклиги таъкидланган.

1959 йилда БМТ Бола ҳуқуқлари декларациясини қабул қилди. Унинг асосий тезиси шундаки, инсоният болага ўзида мавжуд бўлган нарсаларнинг энг яхшисини беришга мажбурдир. У миллий ва халқаро даражада болаларни ҳимоя қилиш ва фаровонлигини таъминлашнинг ўнта ижтимоий ва ҳуқуқий тамойилларини эълон қилади. Декларация ота-оналар, жисмоний шахслар, нодавлат нотижорат ташкилотлари, маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини унда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларни тан олишга ва ҳурмат қилишга интилишга чақирди.

Шунингдек, декларацияда болаларни алоҳида ҳимоя қилиш, уларнинг эркинликларива қадр-қимматини ҳурмат қилиш шароитида соғлом ва нормал ривожланиши учун имконият ва шарт-шароитларни таъминлаш зарурлиги қайд этилган. Ушбу ҳужжат бутун дунё бўйлаб ҳукуматлар ва шахсларнинг сиёсати ва амалиётига сезиларли таъсир кўрсатди.

Бироқ, тез орада янги ҳужжат - конвенцияни қабул қилиш зарурати пайдо бўлди. Конвенция устида тахминан 10 йил ишланди ва ниҳоят 1989 йил 20 ноябрь куни Бола ҳуқуқлари декларациясининг 30 йиллиги санасида Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция маъқулланди.

Ҳозирги кунда ушбу Конвенцияни дунёнинг 191 та давлати қабул қилган.

Декларация асосий тамойиллар ва дастурий қоидалар эълон қилинган тавсиянома бўлса, Конвенция — унга қўшилган давлатлар учун мажбурий бўлган махсус масала бўйича келишувдир.

Бола ҳуқуқлари декларацияси мавжуд бўлган 30 йил давомида кўплаб ғоялар ўзгарди, янги тушунчалар ишлаб чиқилди, шунинг учун болалар ҳуқуқларини белгиловчи конвенция янада кенгроқ масалаларни қамраб олади. Болалар ҳуқуқларига шартномавий қонуннинг кучини бериш зарурати, айниқса, 1979 йилда нишонланган Халқаро болалар йилига тайёргарлик кўришда кескин намоён бўлди. Ўн йил давомида, яъни 1979 йилдан 1989 йилгача дунёнинг кўплаб давлатларининг ҳуқуқшунослари, шифокорлари, ўқитувчилари, психологлари, социологлари, маданиятшунослари, жамоат ташкилотлари ва диний конфессиялари раҳбарлари иштирок этган Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссия ушбу лойиҳани ишлаб чиқди.

1959 йилдаги Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги декларация билан солиштирганда, унда 10 та қисқа, декларатив қоидалар (улар принциплар деб аталади) мавжуд эди, конвенция боланинг ҳаёти ва жамиятдаги мавқеи билан боғлиқ деярли барча жиҳатларни ҳисобга олган моддалардан иборат. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция нафақат Бола ҳуқуқлари декларациясининг қоидаларини ривожлантиради ва аниқлайди, балки унга қўшилган давлатлар болаларга нисбатан ўз ҳаракатлари учун қонуний жавобгар эканликларини таъкидлайди.

Конвенция дунёнинг барча минтақаларидаги халқлар учун бир хил аҳамиятга эга. Бу турли хил ижтимоий-иқтисодий тизимлар, ҳаётга ахлоқий ва диний ёндашувлар, умуминсоний қўлланиладиган умумий қадриятлар ва мақсадлар тўпламини ишлаб чиқишда мамлакатлар вакиллари ўртасидаги узоқ ва самарали музокаралар натижасидир.

Конвенция умумий нормаларни белгилаб беришига қарамай, у алоҳида давлатларнинг турли маданий, ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий воқеликларини ҳисобга олади, бу ҳар бир давлатга ҳамма учун умумий ҳуқуқлар асосида ўз миллий воситаларини танлаш имконини беради.

Конвенция катталарни ҳам, болаларни ҳам ўз муносабатларини чинакам инсонпарварлик ва демократияга, боланинг шахсига, унинг фикр ва қарашларига ҳурматга асосланган ахлоқий-ҳуқуқий меъёрлар асосида қуришга ундайди.

Конвенциянинг асосий ғояси – боланинг энг яхши манфаатларини таъминлаш. Унинг қоидалари болалар ҳуқуқларини таъминлаши керак бўлган тўртта асосий талабга жамланган: омон қолиш, ривожланиш, ҳимоя қилиш ва жамиятда фаол иштирокини таъминлаш.

Конвенция бир қатор муҳим ижтимоий-ҳуқуқий тамойилларни тасдиқлайди, улардан асосийси боланинг тўлиқ ҳуқуқли ва тўлиқ ҳуқуқли шахс сифатида тан олинишидир. Бу болалар ўз ота-оналари ёки васийларига қўшимча ҳуқуқ сифатида эмас, балки ўз-ўзидан инсон ҳуқуқларига эга бўлишлари кераклигини тан олишдир.

Aйни пайтда дунёдаги болаларнинг 96 фоизи болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича қонуний мажбуриятларга эга бўлган давлатларда яшайди.

Бизнинг мамлакатимизда ҳам бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган самарали ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг асосий моҳияти ҳам келажак авлоднинг ўсиб улғайишига етарли шарт-шароитни яратиб беришдан иборат.

Қайд этиш лозимки, Ўзбекистон мазкур конвенцияни ратификация қилиш билангина чекланмади. Шу кунга қадар “Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга доир, болаларнинг қуролли можароларда иштирокига тааллуқли факультатив протоколи (Нью-йорк, 2000 йил 25 май) ва Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга доир, болалар савдоси, болалар фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига тааллуқли факультатив протоколни (Нью-йорк, 2000 йил 25 май) ратификация қилган.

Шунингдек, Ўзбекистон БМТгахалқаро мажбуриятларнинг бажарилишига оид Конвенция бўйича бешинчи Миллий ҳисоботини ҳамда факультатив протоколлар юзасидан  иккинчи ҳисоботини тақдим этган. Ҳозирда бола ҳуқуқларига оид халқаро ҳужжатларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш бўйича ишлар давом эттирилмоқда. Бу эса мамлакатимиз болаларини халқаро стандартларга мувофиқ ҳимоя қилинишига хизмат қилади.

Сиз ҳам бола ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ўз ҳиссангизни қўшишингиз мумкин.  Ушбу конвенция, ва Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида ўз танишларингизга ҳам сўзлаб беринг, бола ҳуқуқлари поймол қилинаётган ҳолатларга гувоҳ бўлсангиз бу ҳақида тегишли вазирлик ва идораларга мурожаат қилинг. Бола ўз ҳуқуқларини қанча кўп билса, уларга бу борада қанчалик кўп тушунча бера олсак, мамлакатимиз шунчалик кучли, келажак авлод эса комил ва баркамол бўлади.

Алия ЮНУСОВА

Болалар Омбудсмани