Bola huquqlarini himoya qilish masalasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. BMTning bolani asosiy huquq va erkinliklarini belgilovchi hujjat bu BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yilning 20 noyabrida qabul qilingan va 1990 yil 2 sentyabrda kuchga kirgan Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyadir.
O‘zbekiston Respublikasi 1991 yilda mustaqillik eʼlon qilganidan so‘ng, ratifikatsiya qilingan birinchi xalqaro hujjat bu - Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyadir. Mazkur hujjat 1992 yil 9 dekabr kuni Oliy Kengashining tegishli qarori bilan ratifikatsiya qilingan.
Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya bola huquqlarining keng doirasini ko‘rib chiquvchi birinchi va asosiy majburiy xalqaro huquqiy hujjatdir. Hujjat 54 ta moddadan iborat bo‘lib, 18 yoshga to‘lmagan shaxslarning ochlik va muhtojlik, shafqatsizlik, ekspluatatsiya va boshqa holatlardan xoli bo‘lgan sharoitlarda o‘z imkoniyatlarini to‘liq rivojlantirishga qaratilgan individual huquqlarini batafsil bayon etadi.
Bola huquqlari bo‘yicha hujjatlarni ishlab chiqish tarixi
1948 yilgi BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida bolalar alohida g‘amxo‘rlik va yordam obyekti bo‘lishi kerakligi taʼkidlangan.
1959 yilda BMT Bola huquqlari deklaratsiyasini qabul qildi. Uning asosiy tezisi shundaki, insoniyat bolaga o‘zida mavjud bo‘lgan narsalarning eng yaxshisini berishga majburdir. U milliy va xalqaro darajada bolalarni himoya qilish va farovonligini taʼminlashning o‘nta ijtimoiy va huquqiy tamoyillarini eʼlon qiladi. Deklaratsiya ota-onalar, jismoniy shaxslar, nodavlat notijorat tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini unda belgilangan huquq va erkinliklarni tan olishga va hurmat qilishga intilishga chaqirdi.
Shuningdek, deklaratsiyada bolalarni alohida himoya qilish, ularning erkinliklari va qadr-qimmatini hurmat qilish sharoitida sog‘lom va normal rivojlanishi uchun imkoniyat va shart-sharoitlarni taʼminlash zarurligi qayd etilgan. Ushbu hujjat butun dunyo bo‘ylab hukumatlar va shaxslarning siyosati va amaliyotiga sezilarli taʼsir ko‘rsatdi.
Biroq, tez orada yangi hujjat - konvensiyani qabul qilish zarurati paydo bo‘ldi. Konvensiya ustida taxminan 10 yil ishlandi va nihoyat 1989 yil 20 noyabr kuni Bola huquqlari deklaratsiyasining 30 yilligi sanasida Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya maʼqullandi.
Hozirgi kunda ushbu Konvensiyani dunyoning 191 ta davlati qabul qilgan.
Deklaratsiya asosiy tamoyillar va dasturiy qoidalar eʼlon qilingan tavsiyanoma bo‘lsa, Konvensiya — unga qo‘shilgan davlatlar uchun majburiy bo‘lgan maxsus masala bo‘yicha kelishuvdir.
Bola huquqlari deklaratsiyasi mavjud bo‘lgan 30 yil davomida ko‘plab g‘oyalar o‘zgardi, yangi tushunchalar ishlab chiqildi, shuning uchun bolalar huquqlarini belgilovchi konvensiya yana-da kengroq masalalarni qamrab oladi. Bolalar huquqlariga shartnomaviy qonunning kuchini berish zarurati, ayniqsa, 1979 yilda nishonlangan Xalqaro bolalar yiliga tayyorgarlik ko‘rishda keskin namoyon bo‘ldi. O‘n yil davomida, yaʼni 1979 yildan 1989 yilgacha dunyoning ko‘plab davlatlarining huquqshunoslari, shifokorlari, o‘qituvchilari, psixologlari, sotsiologlari, madaniyatshunoslari, jamoat tashkilotlari va diniy konfessiyalari rahbarlari ishtirok etgan Inson huquqlari bo‘yicha komissiya ushbu loyihani ishlab chiqdi.
1959 yildagi Bola huquqlari to‘g‘risidagi deklaratsiya bilan solishtirganda, unda 10 ta qisqa, deklarativ qoidalar (ular prinsiplar deb ataladi) mavjud edi, konvensiya bolaning hayoti va jamiyatdagi mavqei bilan bog‘liq deyarli barcha jihatlarni hisobga olgan moddalardan iborat. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya nafaqat Bola huquqlari deklaratsiyasining qoidalarini rivojlantiradi va aniqlaydi, balki unga qo‘shilgan davlatlar bolalarga nisbatan o‘z harakatlari uchun qonuniy javobgar ekanliklarini taʼkidlaydi.
Konvensiya dunyoning barcha mintaqalaridagi xalqlar uchun bir xil ahamiyatga ega. Bu turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, hayotga axloqiy va diniy yondashuvlar, umuminsoniy qo‘llaniladigan umumiy qadriyatlar va maqsadlar to‘plamini ishlab chiqishda mamlakatlar vakillari o‘rtasidagi uzoq va samarali muzokaralar natijasidir.
Konvensiya umumiy normalarni belgilab berishiga qaramay, u alohida davlatlarning turli madaniy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy voqeliklarini hisobga oladi, bu har bir davlatga hamma uchun umumiy huquqlar asosida o‘z milliy vositalarini tanlash imkonini beradi.
Konvensiya kattalarni ham, bolalarni ham o‘z munosabatlarini chinakam insonparvarlik va demokratiyaga, bolaning shaxsiga, uning fikr va qarashlariga hurmatga asoslangan axloqiy-huquqiy meʼyorlar asosida qurishga undaydi.
Konvensiyaning asosiy g‘oyasi – bolaning eng yaxshi manfaatlarini taʼminlash. Uning qoidalari bolalar huquqlarini taʼminlashi kerak bo‘lgan to‘rtta asosiy talabga jamlangan: omon qolish, rivojlanish, himoya qilish va jamiyatda faol ishtirokini taʼminlash.
Konvensiya bir qator muhim ijtimoiy-huquqiy tamoyillarni tasdiqlaydi, ulardan asosiysi bolaning to‘liq huquqli va to‘liq huquqli shaxs sifatida tan olinishidir. Bu bolalar o‘z ota-onalari yoki vasiylariga qo‘shimcha huquq sifatida emas, balki o‘z-o‘zidan inson huquqlariga ega bo‘lishlari kerakligini tan olishdir.
Ayni paytda dunyodagi bolalarning 96 foizi bolalar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qonuniy majburiyatlarga ega bo‘lgan davlatlarda yashaydi.
Bizning mamlakatimizda ham bola huquqlarini himoya qilishga qaratilgan samarali islohotlar amalga oshirilmoqda. Qabul qilinayotgan qonun hujjatlarining asosiy mohiyati ham kelajak avlodning o‘sib ulg‘ayishiga yetarli shart-sharoitni yaratib berishdan iborat.
Qayd etish lozimki, O‘zbekiston mazkur konvensiyani ratifikatsiya qilish bilangina cheklanmadi. Shu kunga qadar “Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taalluqli fakultativ protokoli (Nyu-york, 2000 yil 25 may) va Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaga doir, bolalar savdosi, bolalar fohishabozligi va bolalar pornografiyasiga taalluqli fakultativ protokolni (Nyu-york, 2000 yil 25 may) ratifikatsiya qilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston BMTga xalqaro majburiyatlarning bajarilishiga oid Konvensiya bo‘yicha beshinchi Milliy hisobotini hamda fakultativ protokollar yuzasidan ikkinchi hisobotini taqdim etgan. Hozirda bola huquqlariga oid xalqaro hujjatlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish bo‘yicha ishlar davom ettirilmoqda. Bu esa mamlakatimiz bolalarini xalqaro standartlarga muvofiq himoya qilinishiga xizmat qiladi.
Siz ham bola huquqlarini himoya qilishga o‘z hissangizni qo‘shishingiz mumkin. Ushbu konvensiya, va O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida o‘z tanishlaringizga ham so‘zlab bering, bola huquqlari poymol qilinayotgan holatlarga guvoh bo‘lsangiz bu haqida tegishli vazirlik va idoralarga murojaat qiling. Bola o‘z huquqlarini qancha ko‘p bilsa, ularga bu borada qanchalik ko‘p tushuncha bera olsak, mamlakatimiz shunchalik kuchli, kelajak avlod esa komil va barkamol bo‘ladi.
Aliya YUNUSOVA
Bolalar Ombudsmani
