Mutaxassislarning fikricha, qiynoq insonga uzoq muddatli psixologik taʼsirga ega bo‘lgan, shaxs sifatida yo‘q qilishga qaratilgan hatti harakat sifatida baholanadi. Jarohat, yaralarni shifokor davolaydi, biroq u qiynoq oqibatlarini tezda bartaraf eta olmaydi. Bunga ancha ko‘proq vaqt kerak. Qiynoqlarni boshdan kechirgan insonlar qalbidagi mana shu bitmas jarohat bilan uzoq yillar yashashga majbur bo‘ladilar, chunki bunday illatni unutish qiyin va mushkuldir. Hattoki 30 yil o‘tgach ham ularga hali hanuz psixologik yordam kerak bo‘lishi mumkin. Shu jihatdan Davlatimiz rahbarining kuni kecha eʼlon qilingan “Qiynoqqa solish holatlarini aniqlash va ularning oldini olish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori nafaqat ushbu illatni barvaqt aniqlash, bartaraf etish, balki qiynoqdan jabr ko‘rgan insonlarga har tomonlama yordam berish va ularga yetkazilgan zararni kompensatsiya qilishga ham qaratilganligi bilan ahamiyatli. Shu paytgacha ushbu illatni oldini olish va bartaraf etishda bu kabi maxsus xujjatlar qabul qilinmagan. Bu yana bor inson huquqlari himoyasi O‘zbekiston uchun muhim yo‘nalish ekanligidan darak beradi.
Shu o‘rinda aytish kerakki, qiynoq bu jamiyat tanasidagi jirkanch kasallik. Uni davolash uchun avvalo shaffoflik taʼminlanishi kerak. Chunki aynan shaffoflik - qiynoqlarni barvaqt oldini olishning taʼsirchan vositalaridan biri. Qarorda nazarda tutilgan bir qator choralar ham shunga qaratilgan. Ombudsman huzurida Qiynoq holatlarini aniqlash va ularning oldini olish bo‘yicha jamoatchilik guruhlarining tashkil etilishi shular jumlasidan.
Shunisi eʼtiborliki, jahon miqyosida ko‘pgina davlatlar qamoqda saqlash yoki majburiy ushlab turish joylariga istalgan paytda borishlari mumkin bo‘lgan yangi institutlar faoliyatini yo‘lga qo‘ydilar. Jumladan, Rossiyada bu – jamoatchilik kuzatuv komissiyalari bo‘lsa, Braziliyada bu – shtatlar darajasidagi qiynoqlarni oldini olish mahalliy qo‘mitalari hisoblanadi, MDHning ayrim mamlakatlarida esa jamoatchilik monitoring guruhlari faoliyat ko‘rsatadi.
Qarorga ko‘ra, O‘zbekistonda Ombudsman ekspertlik guruhi negizida tashkil etilayotgan Jamoatchilik guruhlari tarkibiga Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markaz ekspertlari, tibbiyot xodimlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari vakillarini jalb qilinadi. Bunda ularning monitoring tashriflarini amalga oshirish uchun kasbiy malakasi va amaliy bilimlarga ega bo‘lishini hamda gender tengligi taʼminlanishini hisobga olinadi.
Aslida, ushbu guruhlarning ahamiyati ulkan. Chunki, qiynoqlar odatda yashiriladi, ular jamiyat uchun yopiq joylarda sodir etiladi. Jabrlanganlar ular duch kelgan vaziyatlar haqida gapirishga qo‘rqadilar. Mana shunday vaziyatda jamoatchilik guruhlari kerakli signalni berishlari mumkin.
Qabul qilingan Qarorning yana bir muhim jihati borki, unda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning qonuniy asosini taʼminlash belgilangan. Xususan, Qarorning 8-bandida Oliy Majlis palatalariga Jamoatchilik guruhlarini shakllantirish, faoliyatini tashkil qilish va monitoring o‘tkazish tartibini nazarda tutuvchi qonun hujjatlarini qabul qilish topshirilgan.
Shuni ham tushunish muhimki, qiynoqlar nafaqat inson, balki jamiyatga ham juda katta zarar yetkazadi. Qiynoq, odamning butun keyingi hayotiga soya solar ekan, uning vayron bo‘lgan umri yaqinlarini ham iztirob chekishga majbur qiladi. Oqibatda ko‘mak bir emas, bir nechta insonga kerak bo‘ladi. Pirovardida qiynoq oqibatlari butun jamiyatni izdan chiqaradi. Natijada mamlakat rivojlana olmaydi, jamiyatda tinchlik va demokratiyaga erishib bo‘lmay qoladi. Demak, qiynoqqa duch kelgan insonning shaʼni va qadr-qimmatini tiklash – muhim vazifa va u avvalo davlat zimmasiga yuklatilgan. Shu jihatdan Qarorda qiynoqqa solishdan jabrlanganlarga yetkazilgan zararning kompensatsiya qilinishini taʼminlash masalasiga ham alohida eʼtibor berilgan. Unga ko‘ra, qiynoqqa solishdan jabrlangan shaxslarga yetkazilgan zararni kompensatsiya qilish tartibini ishlab chiqish belgilandi.
Bu juda muhim, zero, har qanday jabrlanuvchi qiynoq yoki shafqatsiz muomala uchun tezkor, adolatli va teng kompensatsiya olish huquqiga ega. Bunda shafqatsiz muomaladan aziyat chekkan insonga beriladigan kompensatsiya har qanday iqtisodiy baholanishi mumkin bo‘lgan zararning o‘rnini qoplash uchun yetarli bo‘lishi lozim. Qolaversa, konpensatsiya qilish tartibining ishlab chiqilishi va amalga kiritilishi kelgusidagi ehtimoliy qonunbuzarliklarga nisbatan preventiv va tiyib turuvchi taʼsirga ham ega bo‘ladi.
Albatta, qiynoqqa solingan shaxslarning qadr-qimmatini tiklash maqsadida ularga yetkazilgan zararni har tomonlama kompensatsiya qilish juda muhim masala. Shunday bo‘lsada, bu illatni tag-tomiri bilan yo‘q qilishda avvalo preventiv, oldini oluvchi omillarni kuchaytirish yana-da muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda eng zarur qiynoqqa solish uchun javobgarlik belgilovchi normalarni BMTning “Qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qo‘llashga qarshi Konvensiyasi” talablariga muvofiqlashtirish maqsadida qonun hujjatlariga tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalarni nazarda tutuvchi qonun loyihasini ishlab chiqishi belgilandi. Bu esa Qarorda ushbu illatni yo‘q qilish bo‘yicha belgilangan eng muhim ustuvor vazifa - qiynoqlarni aniqlash va ularning oldini olish tizimini xalqaro huquqning inson huquqlari sohasidagi umumeʼtirof etilgan prinsiplari va normalariga muvofiqlashtirishga va ularni muvaffaqiyatli amalga oshirishga xizmat qiladi.
Feruza Eshmatova,
Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)
